سازمان حفاظت محیط زیست ایران مناطق با ارزش زیست‌محیطی ایران را در قالب مناطق ۴ گانه به ۱۶ پارک ملی، ۱۳ اثر طبیعی ملی، ۳۳ پناهگاه حیات وحش و ۹۴ منطقه حفاظت‌شده تقسیم کرده است. این کشور دارای شرایط اقلیمی متنوعی است به طوری که از 13 اقلیم شناخته شده در جهان ۱۱ نوع آن در ایران وجود دارد. در عین حال شاخص‌های پایداری محیط زیست ایران در وضعیت نامناسبی قرار دارد و با کسب رتبه ۱۳۲ بین ۱۴۶ کشور در انتهای جدول مربوط قرار گرفته است.
گونه‌های گیاهی محیط زیست ایران
شرایط اقلیمی متغیر سبب ایجاد زیست بوم‌های متفاوت در ایران گردیده‌است ،این تنوع اقلیمی تنوع زیستی قابل توجهی را در ایران به وجود آورده‌است، نزدیک به ۸۰۰۰ گونه یا واحد تحت‌گونه‌ای گیاهی در این کشور شناسایی شده است که از این تعداد حدود ۱۸۰۰ واحد بومی هستند. این تعداد گونه گیاهی با گونه‌های گیاهی سراسر قاره اروپا برابری می‌کند. شناخته شده‌ترین گونه‌های گیاهی بومی ایران لاله وازگون و سوسن چلچراغ است.
لاله واژگون:
لاله واژگون گیاهی است بومی منطقه گسترده‌ای از آناتولی ، فلات ایران و کوهپایه های هیمالیا آن را گُل اَشک و اشک مریم نیز نامیده‌اند زیرا مقداری شبنم در بین این گل‌ها جمع می‌شود و سپس از گل به پائین می‌چکد.
عمر این گیاه بسیار کوتاه گل اردیبهشت و در فصل بارش پایان می‌یابد.
لاله واژگون از علفی پیازدار و چندساله‌است ۱۵ گونه آن در ایران گونه زرد کمرنگ متمایل به لیمویی این گل‌ها موسوم به لاله گرگانی بین ۵۰ تا ۸۰ سانتیمتر ارتفاع
پیاز این داروی مؤثری برای دردهای رماتیسمی و دردهای مفصلی و پاک‌کننده دستگاه کبدی است. البته این گیاه جزء داروهای سمی است و مصرف آن باید زیر نظر پزشک باشد.
اثر ضددردی پیاز گیاه لاله واژگون به علت وجود موادی موسوم به آلکالوئیدهای ایمپریسین و فرتیسین در این گیاه است.
تاکنون شصت گونه از از این گیاه شناخته شده‌است. پیاز آن به صورت یک غده متورم، گوشتدار بوده و دارای مقدار زیادی نشاسته و چندین عامل دارویی است و چون تازه باشد سمی بوده و قابل خوردن نیست، ولی در چین سمیت آن را گرفته و در آشپزی از آن استفاده می‌کنند.
سوسن چلچراغ:
گل سوسن چلچراغ نخستین گیاهی است که به عنوان میراث ملی در ایران به ثبت رسیده است.
این گیاه نزدیک به یک متر چرایی نام گزاری سوسن چلچراغ به این نام این است که از آنجا که شکوفه‌های این گل با رنگ سفید به صورت واژگون باز می‌شوند نام سوسن چلچراغی به خود گرفته است.انتهای گلبرگهای آن پوشیده از دانه‌های برجسته و پرچم‌های بسیار بلند است. سوسن چلچراغ از تیره لی لیوم است و گل دهی آن ماه‌های خرداد و اوایل تیر . این گیاه به طور خودرو در دو نقطه از جهان می روید که هر دو آنها در رشته کوه البرز از فلات ایران جای گرفته اند.
در سال ۱۳۵۴ گیاه‌شناسی به نام لدربوری در گیلان روستای داماش موفق به شناسایی این گونه نادر شد و پس از آن سوسن چلچراغ کانون توجهات داخلی گردید . همچنین این گیاه در منطقه شغال دره شهرستان نمین استان اردبیل هم گزارش گردیده و هم اکنون از طرف محیط زیست جزو آثار ملی طبیعی استان اردبیل ثبت گردیده است.
پس از معرفی این گل به دولت ایران در همان زمان از سوی شورای عالی محیط زیست در زمره آثار زیست محیطی ملی کشور به ثبت رسید و طی این سالها رویشگاه سوسن چلچراغ در روستای داماش به مساحت ۴ هکتار تحت حفاظت قرار گرفته است.
سوسن چلچراغ به دلیل این همه زیبایی و ارزش، از سال ۱۳۵۵ رسماً توسط سازمان حفاظت محیط زیست مورد حفاظت قرار گرفت و در فهرست آثار ملی طبیعی کشور ثبت شده است . سوسن چلچراغ هنوز هم به طور کامل توسط سازمان حفاظت محیط زیست گیلان نگهداری می‌شود و با توجه به نادر بودن این گل ملی و ثبت شده در فهرست میراث طبیعی، سازمان محیط زیست اطراف این زمین را حصار کشی کرده و از آنجا که این منطقه جزء مناطق چهارگانه سازمان حفاظت محیط زیست کشور است هرگونه بهره برداری از آن تنها با مجوز رسمی از دفتر وزارت و بازرسی سازمان محیط زیست کشور ممکن خواهد بود.
24 گونه گياهي بومي ايران در خطر انقراض هستند
شايد وقتي خبر در معرض خطر قرار گرفتن يک گونه گياهي را مي شنويم آنقدرها تاسف نخوريم که از در معرض خطر قرار گرفتن گوزن زرد يا يوز آسيايي ناراحت مي شويم. برای دسترسی به سایت محیط زیست ایران کلیک کنید.
اين در حالي است که اهميت حفاظت از گونه هاي گياهي و رويشگاه هاي منحصر به فرد، کليد تعادل چرخه اکولوژيک است. بي شک احياي مناطق رويشگاهي به منظور حفاظت از گونه هاي جانوري نقش موثري در حيات انسان ها دارد. امروزه مجموعه هاي هرباريوم و بانک هاي ژن مي کوشند به وسيله جمع آوري و حفظ نمونه هاي گياهي از سراسر کشور از به خطر افتادن نسل آنها جلوگيري کنند. براساس دومين گزارش وضعيت محيط زيست، گياهان ايران به دليل وسعت کشور و حاکم بودن شرايط اقليمي و اکولوژيکي متفاوت در آن بسيار متنوع هستند.
طبق برآوردها، حدود 8 هزار گونه گياهي در ايران وجود دارد. اين گياهان در 3 گروه نهان دانگان، بازدانگان و سرخس ها در مجموع در 167 تيره و يک هزار و 200 جنس در 3 ناحيه رويشي اروپا سيبري، ايران و توراني و صحارا-سندي گسترش دارند.
از ميان گياهان ايران، حدود يک هزار و 800 گونه بومي ايران هستند، يعني تنها در ايران ديده مي شوند.
البته در بعضي از گزارش ها آمده است که هيچ تيره گياهي انحصاري تاکنون در ايران گزارش نشده است. توزيع گونه هاي گياهي در نواحي رويشي ايران نشان مي دهد بيشترين تعداد گونه هاي گياهي در ناحيه ايران و توراني و در بخش کوهستاني اين منطقه يافت مي شود؛ همچنين براساس دومين گزارش وضعيت محيط زيست ايران، 84 درصد گونه هاي بومي در ناحيه ايران و توراني، 7/6 درصد گونه ها در ناحيه اروپاسيبري و 3 درصد در ناحيه صحارا-سندي و 3/6 درصد در ديگر نواحي مشاهده مي شوند.همچنين استان هاي آذربايجان، خراسان، تهران، فارس و مازندران بيشترين تعداد گونه بومي اختصاصي را دارند و استان هاي چهارمحال و بختياري، گلستان، تهران و لرستان بيشترين متوسط تعداد گونه بومي در واحد سطح را شامل مي شوند.
هرباريوم
هرباريوم دفتر تنوع زيستي و ذخاير ژنتيکي تقريبا از سال 1370 به صورت مدون و رسمي آغاز به کار کرد؛ اما نمونه هاي آن متعلق به 46 سال پيش است که توسط کارشناسان مجرب و مشهور داخل و خارج از کشور جمع آوري و شناسايي شده است.
اين مجموعه هرباريوم داراي حدود 25هزار نمونه گياهي متعلق به ايران است که به وسيله کادر موجود، نمونه ها شناسايي و ساماندهي شدند. هرباريوم تنها مجموعه اي از نمونه هاي خشک و پرس شده نيست بلکه هرباريوم يک موزه گياهي و يک سيستم علمي پوياست که مي تواند مرکزي براي مطالعه دانشجويان و استادان باشد.
هرباريوم مجموعه پويايي است که علاوه بر گياهان خشک پرس شده، نمونه هاي بذر و سه بعدي قطعاتي از چوب، بخش هايي از بافت ها و دي.ان.اي گياهان را در بر دارد.
هم اکنون هرباريوم در اين بخش داراي 2 بانک اطلاعاتي براي پشتيباني اطلاعات است که بررسي فلور و پوشش گياهي مناطق تحت مديريت سازمان را نيز به عهده دارد. بررسي 172 منطقه تحت مديريت سازمان محيط زيست و بررسي رويشگاه هاي منحصر به فرد و خاص در دستور کار بخش هرباريوم قرار دارد.
بخش هرباريوم در آينده اي نزديک به مجموعه آزمايشگاهي تجهيز مي شود و بخش هاي کشت بافت ، اتاق رشد و آزمايشگاه ژنتيک براي گياه شناسي مدرن نيز به اين مجموعه اضافه خواهد شد و هم اکنون تعدادي نمونه گياهي از بذرها در فريزرها نگهداري مي شود.
بانک ژن ملي گياهي نيز تعداد نمونه هاي بذر باارزشي دارد و زيرنظر وزارت جهاد کشاورزي فعاليت مي کند و هم اکنون مجموعه اي از نمونه هاي گياهان در معرض تهديد بويژه در خطر انقراض در بانک ژن سازمان حفاظت محیط زیست ایران نگهداري مي شوند.
بانک ژن 100 نمونه گياهي دارد و در کشور ايران نزديک به 8 هزار گونه گياهي وجود دارد که هر روز به اين رقم اضافه مي شود و اين رقم تنها مربوط به گياهان عالي است و اگر به اين تعداد، تعداد خزه ها، گل سنگ ها و نهان زادان آوندي را اضافه کنيم که هنوز تحقيقات جامعي در اين بخش صورت نگرفته است، اين رقم بسيار افزايش خواهد يافت.
جالب است بدانيد حدود 8 هزار گونه گياهي ايران تقريبا معادل کل گونه هاي گياهي قاره اروپاست.
از اين رو ايران از نظر تنوع گياهي و توپوگرافي بسيار قابل توجه است.
گونه هاي گياهي در معرض خطر
بررسي ها نشان مي دهد از حدود 8 هزار گونه گياهي، حدود يکهزار و 800 گونه بومي ايران هستند که 24 گونه از آنها در خطر انقراض و 2 هزار و 428 گونه در معرض تهديد هستند.هم اکنون جمع آوري اين 24 گونه گياهي در بانک ژن آغاز شده است و البته کارشناسان معتقدند از آنجا که اين گياهان در معرض انقراض هستند نبايد نمونه هاي گياهي زيادي از آنها جمع آوري شود.
احياي رويشگاه در مرحله بعدي قرار دارد. از نمونه هاي گياهي، 800 گونه تک استاني هستند که اين مساله اهميت لزوم حفاظت بيشتر را مي رساند. به عنوان مثال خاک خاصي در غرب استان سمنان وجود دارد که چهار گونه گياهي در اين رويشگاه وجود دارد که تنها در ايران و در استان سمنان و فقط روي خاک هاي گچي اين منطقه زيست مي کند که در معرض خطر انقراض هستند. برداشت خاک هاي گچي، متاسفانه باعث تهديد اين گياهان شده است.
از جمله گياهان در معرض خطر، گياه موسير است که توسط بوميان جمع آوري، در نتيجه قدرت زادآوري اين گياه براي سال هاي بعد کم مي شود که با ادامه اين روند اين گياه منقرض خواهد شد. گياه مهرخوش، گياه ديگري از تيره نعناع با کاربري دارويي وسيعي است که رويشگاه آن در تمام دنيا در ايران و تنها در استان هرمزگان است. اين گياه جنس تکي هم دارد که به وسيله مردم منطقه برداشت مي شود و عوامل تهديدکننده اي مانند آفت ها و پايه هاي پراکنش کم تراکم، نسل اين گياه را در معرض تهديد قرار داده است و تنها در 2 يا 3 منطقه از استان هرمزگان گزارش شده است.
محدوديت رويشگاه، عوامل تهديدکننده طبيعي محیط زیست ایران ، نياز خاص به رويشگاه محدود و کوچک و عامل انساني براي کاربردهاي متفاوت يا کشيدن جاده ها و فعاليت هاي توسعه اي را عوامل فشار مضاعف بر ادامه حيات گياهان بويژه گياهان خاص است. سرخ دار در شمال کشور، شمشاد و هميشک از گياهاني است که به صورت هاي مختلف در معرض تهديد قرار گرفته است، به طوري که گياه هميشک در شمال کشور براي خانه و ويلاسازي برداشت شده و از ميان رفته است. همچنين اين گياه را براي آذين بندي بار مي زنند و به مناطق مختلف مي برند. از گياه سرخ دار نيز بومي ها براي ساختن ايوان و ويلاسازي استفاده مي کنند و اين گياه سال ها طول مي کشد تا دوباره با تنه اي با قطر 10 سانتيمتر رشد کند. از اين رو تکثير آنها به سختي است، در نتيجه از رويشگاه هاي شمال کشور با ادامه اين روند هر روز کاسته خواهد شد.
از 24 گونه در معرض خطر انقراض 10 گونه را گون ها تشکيل مي دهند. با توجه به اين که از 8 هزار گونه کشور، 800 گونه گون وجود دارد که نشان دهنده پراکندگي اين گياه در کل کشور است و به دليل محدوديت رويشگاهي، در معرض خط انقراض است.
در محیط زیست ایران گياهان کم ارزش تر از جانوران نيستند
متاسفانه در کشور ما مسوولان به بخش جانوري توجه مضاعفي دارند، اما بي شک گياهان کم ارزش تر از جانوران نيستند.
شايد همين نگرش مديريتي سبب شده است مردم هم به اين که گياهي از ميان مي رود يا درختي قطع مي شود، چندان توجهي نشان ندهند. اي کاش يک ديدگاه برابر، ميان اجزاي طبيعت وجود داشت. اي کاش به صورت مشابه و ديد برابر به اجزاي طبيعت نگاه مي کرديم ، چراکه تمامي ديدگاه هاي طبيعت و حيات به هم وابسته و پيوسته هستند. از اين رو اگر با اين ديدگاه نگاه کنيم که جانوران حيات خود را از گياهان مي گيرند شايد تامل بيشتري براي حفظ تنوع گياهي داشته باشيم. هم اکنون کشورهاي جهان با علم جديد، خود را از نظر ذخاير ژنتيکي و حق مالکيت معنوي قوي تر مي کنند. در کنوانسيون تنوع زيستي حفظ ذخاير ژنتيکي با سهيم کردن مردم شکل مي گيرد و مسوولان بايد با حفاظت از تنوع زيستي گياهي براي نسل هاي فعلي به فکر نسل هاي آينده باشند.
